MUSTAFA KEMAL PAŞA ENVER PAŞA’YI ANLATIYOR

Hesapsızdır, fikir ve kararların nasıl tatbik edileceğini düşünmeyi teferruattan sayar. Askerlikte genel bakımdan bilgisizdir, çünkü tabur, alay gibi birliklere sıra ile kumanda etmeden, en çok Makedonya ve Bingazi’de çete ve aşiret vuruşmalarında bulunduktan sonra sonra siyasal destekle en yüksek makamlara erişmiştir. Bu yüzden Enver,
bir tümen veya bir kolorduya herhangi bir hareketi emrettiği vakit, o hareketin yapılabilmesi ve beklenebilmesi için nelerin gerektiğini hiç düşünmezdi ve bu gibi emirleri adeta bir çavuşa 40-50 kişiyle bir tepeyi tutması emrini verir gibi verirdi. Sarıkamış yıkımı bu biçim kıt anlayıştan doğmuştu.
Enver’i siyasal bakımdan başarı sağlayıp ilerleten sebep onun çıkar umduğu kimseler karşısında mütevazi, saf ve söz dinler bir durum takınmasını bilmesi ve onlarda, ‘bu adam daima bana bağlı kalır, her istediğimi ona yaptırırım’ duygusunu uyandırmasıdır. O, başta Talat’ı
ve daha sonra da önemi pek büyük olmakla birlikte Sultan Reşat’ı böyle kazanmıştır.
Atatürk. Hayatı ve Eseri/Hikmet Bayur, Sayfa 85
ENVER PAŞA, MUSTAFA KEMAL’ PAŞA’YI ANLATIYOR
Mustafa Kemal mükemmel bir kurmay, zeki, cesur ve iyi bir komutandır. Ben, Birinci Dünya Savaşında Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili iken bazı kanunsuz hareketleri oldu. Fakat hiç birini muameleye koyup cezalandırmadım. Bir defasında, harbin yönetiminde gördüğü eksiklikleri, o zaman iş başında bulunan ordu kumandanlarına açıklayarak ve onları da kandırarak birlikte bir rapor hazırlamış ve bunu Sadrazam Talat Paşa’ya (Şubat 1917-Temmuz 1918 arasında Sadrazamlık yapmıştır) vermişti. Başkumandanlığına danışmadan hareket ettiği için kendisine kızdım, kumandanları topladım, dedim ki; ‘Bu işin müteşebbisi Mustafa Kemal Paşa’dır. Sizin, fikirlerinizi önce bana bildirmeniz, yönetimin doğru olup olmadığını benimle tartışmanız lazımdı. Bunu yapmadınız. Harp zamanında böyle bir hareket kanunsuzdur. Ve ağır suçtur.’ Sonra Mustafa Kemal’e dönerek dedim ki; ‘Sen çok kabiliyetli bir kumandansın, mülkte bugün de, yarın da büyük hizmetler ifa edeceksin!’ O zaman tahminlerimde yapılmadığımı şimdi daha iyi anlıyorum. Mustafa Kemal olmasaydı memleket sahipsiz kalacaktı.
Sınıf Arkadaşım Atatürk/ Ali Fuat Cebesoy
(Bu ifadeleri Enver Paşa, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Ekim 1918’de yurdu terk ettikten sonra gittiği Rusya’da ve Kasım 1920’de Moskova Büyükelçisi olarak atanan Ali Fuat’a söylemiştir.)